Với nghệ nhân Ả đào trong quá trình nghiên cứu tôi tiếp cận họ khó vô cùng. Thứ nhất, thế hệ nghệ nhân này còn quá ít, các nghệ nhân này đều đã lớn tuổi. Họ từng có mặc cảm về quãng thời gian Ả đào bị “hắt hủi” nên các cụ nghệ nhân giấu nghề, “bế quan tỏa cảng”. Nhân nói đến chuyện giấu nghề, tôi cũng nói luôn, bản chất của Ả đào là giấu nghề. Sự giấu nghề còn được thể hiện trong giáo phường, trở thành tục lệ. Ví dụ, nếu tôi muốn được truyền dạy Ả đào từ nghệ nhân thì tôi phải xin phép để trở thành con nuôi của họ, có lễ trước đó đàng hoàng. Từ đó, ông trùm của giáo phường Ả đào mới có thể cho phép nghệ nhân dạy tôi. Chính tính giấu nghề đó cũng khiến cho những người làm nghiên cứu khó tiếp cận.

Một người nghiên cứu như tôi trong những ngày đầu tìm hiểu về Ả đào không biết bắt đầu từ đâu. Thời điểm đó, khi nghe đào kép hát tôi chỉ biết là hay – không hay. Khi có cụ đánh trống chầu nhìn có vẻ oai phong, hấp dẫn lắm. Tuy nhiên, hỏi cụ Đẹ (nghệ nhân Nguyễn Phú Đẹ – PV) thì cụ trả lời: “Ông ấy đánh lung tung”. Tôi cũng hỏi thêm những nghệ nhân khác như cụ Nguyễn Thị Chúc thì cụ bảo: “Ông ấy đánh tôi rất khó hát!”. Điều này khiến tôi băn khoăn: Vậy thế nào là đúng?

Năm 2014, trong đợt làm giám khảo Liên hoan Ca trù toàn quốc cùng kép đàn lão cụ Nguyễn Phú Đẹ, tôi mới chợt nhận ra ông là người cuối cùng và duy nhất có thể giải đáp mọi câu hỏi đúng – sai, hay – dở về loại hình âm nhạc hóc hiểm này.

Sau đó, tôi có nói chuyện với vợ rằng mình phải dừng hết mọi việc, “cơm nắm muối vừng”, bắt đầu cuộc điền dã dài kỳ về nhà cụ Đẹ ở xã Dân Chủ, huyện Tứ Kỳ, Hải Dương. Quyết tâm của tôi là đào sâu đến tận cùng, giải mã bằng được mọi bí ẩn của hệ âm luật Ả đào để đưa ra ánh sáng khoa học.

Trong quá trình phục dựng hát Cửa đình kéo dài trong vòng 4 tháng, khi CLB Ca trù Hải Phòng liên tục đi về nhà cụ Đẹ học, mỗi lần như vậy tôi lại đi xe máy từ Hà Nội về Hải Dương để quan sát việc học. Đồng thời, khi họ học, tôi cũng học luôn để có thể kiểm soát việc đúng – sai trong quá trình học hỏi.

Khổ ải nữa phải kể đến đó là quá trình xử lý 10 cuốn băng mốc trắng kéo dài khoảng 2 tuần không ngơi nghỉ. Sau đó, tôi đã thức trắng đêm để giải mã, bóc tách từng đoạn tư liệu âm thanh từ nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan cung cấp, tư liệu vang quý hiếm còn lại của Ả đào, kể cả những tư liệu lưu trữ ở Mỹ hay Pháp… Như vậy, tôi kiểm soát được nguồn tư liệu với những bản nhạc Ả đào thu âm từ giai đoạn những năm 1920 – 1930. Kết quả của quá trình nghiên cứu là cho ra đời cuốn sách “Ả đào – Một khảo cứu về lịch sử và hệ âm luật” căn cứ vào những gì còn gom được từ những danh ca, danh cầm đã khuất và trên cơ sở những tư liệu vang đó khi nghe được, tôi xác định quy luật cùng gợi ý của các cụ nghệ nhân để phân biệt thế nào là đúng, thế nào là đủ của các khuôn thước trong nhạc Ả đào.

Ngoài sự động viên, ủng hộ của bà xã, ai là người đã luôn cổ vũ, “tiếp lửa” cho tác giả Bùi Trọng Hiền nhiều nhất trong quá trình thực hiện cuốn sách về Ả đào?

– Khi nghiên cứu về Ả đào, một trong những tác nghiệp khó nhất đó là ghi âm. Nếu không ghi âm thì không thể giải mã được tiết tấu của giai điệu, cung điệu. Ví dụ với hai khuông nhạc tổng phổ Ả đào, tôi mất trung bình thời gian đến khoảng 5-6 tiếng để ghi âm. Đến khi “than thở” với anh Loan (Nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan – PV) rằng: “Khổ quá anh ạ! Em làm mất 5, 6 tiếng”. Ngay sau đó, tôi nhận được câu trả lời từ anh rằng: “Em làm vậy là nhanh đấy”.

Thật sự, nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan là người đã động viên tôi rất nhiều trong suốt 9 năm qua. Trong giới chuyên môn Việt Nam khi tôi phát hiện và nghiên cứu về Ả đào, anh Loan là người đầu tiên tôi chia sẻ. Anh trao cho tôi rất nhiều niềm tin, là người “chống lưng” cho tôi suốt thời gian nghiên cứu.

Nếu đọc cuốn “Ả đào – Một khảo cứu về lịch sử và hệ âm luật” có riêng một chương Hình thức – Cấu trúc bài bản thì đó là tôi viết theo yêu cầu của anh. Khi ngay từ những ngày đầu nghiên cứu, anh Loan đã nói với tôi rằng: “Hãy cố gắng phân tích, giải mã xem rốt cục bài bản Ả đào là gì? Sơ đồ thể hiện như thế nào?…”

Có lúc tôi mệt mỏi nhưng rồi vẫn nhớ lời dặn anh và tôi đã làm đến cùng để giải mã sơ đồ của phách, cung điệu, sự chuyển điệu của Ả đào… Bởi đây vốn là thể loại chuyển điệu cực kỳ phức tạp.