Nghệ nhân Nhân dân Trần Thị Phụng: “Nhớ tiếc cái thời đẹp ấy nhưng đã xa lắm rồi!”

Mắt có thể kém, tai có thể hơi lãng và da đã nhăn nheo, nhưng cái chất giọng mà anh Thắng hay những người am hiểu về am hiểu Quan họ vẫn gọi là “đặc sệt chất Diềm” của cụ thì vẫn còn vang và khỏe. Chỉ nghe thấy âm thanh, có khi vẫn còn nhầm tưởng là cụ cũng chỉ mới bảy mấy, tám mươi tuổi.

“Dạo này khỏe các anh ạ! Nhớ dạo trước tưởng về với Vua Bà rồi nên gọi Thắng tới đưa đưa cả quần áo, bao lưng, nón quai thao và mấy cái đồ đi chơi Quan họ về để cất giữ”, cụ cười bảo.

Cụ đón khách bằng món bánh khúc làng Diềm vẫn còn nóng hổi. Và sau vài lời thăm hỏi xã giao, chúng tôi được cụ hát tặng cho nghe những câu hát mùi mẫn: “Khách đến i đến chơi hự hừ nhà là, chơi hự hừ nhà/ Đốt than ớ ơ dầu mà quạt nước mấy pha trà mời người xơi là chén có a trà này. Quý vậy í ơ ơ, quý vậy đôi người ơi…”.

Từ khi còn rất nhỏ, cụ Phụng đã được nghe Quan họ vì cô ruột của cụ là một chị cả có nhà chứa Quan họ. Người em họ của cụ và cũng là bạn hát cặp với cụ Phụng sau này chính là cụ Ngô Thị Nhi – nghệ nhân được phong tặng danh hiệu “Báu vật nhân văn sống”.

Khoảng 14 tuổi, 2 chị em cụ đã được theo các chị trong bọn đi chơi Quan họ. Tối tối, mười mấy chị em trong bọn của cụ tới nhà Nhi để ngủ bọn và tập hát với nhau. Bọn của cụ kết bạn ở dưới Bịu Sim (Hoài Thị).

“Hễ cứ có công có việc là lại rủ nhau hát, chủ yếu là hát canh theo lề lối suốt mấy ngày mấy đêm tới khi tan hội mới về. Thời đó mấy chị em chúng tôi rời làng thì chỉ tới Hoài Thị mà thôi. Ngoài ra thì chẳng đi đâu hết”, cụ Phụng tâm sự.

Sau này lập gia đình, chồng cụ tuy không phải người chơi Quan họ nhưng cũng không cấm cản gì. Cụ bảo người chơi Quan họ quý mến nhau nhưng không được phép lấy nhau, bởi như vậy thì không thể hát được nữa, nên chả có gì để chồng con phải lo lắng.

Đó là còn chưa kể, câu chuyện đầy nhân văn của cụ khiến ai nghe cũng cảm phục cụ. Sau nhiều năm đầu ấp tay kề, cụ Phụng biết mình không thể sinh được con, liền sắm sửa trầu cau, đích thân đi hỏi cưới vợ bé cho chồng. Bà hai sinh được ba người con, nhưng lại vụng về, nên các con đều một tay cụ Phụng nuôi lớn. Vì vậy, ba người con ấy luôn coi cụ như mẹ đẻ.

Những năm tháng chiến tranh, có lúc phải đi tản cư, nhưng cụ chưa bao giờ bỏ Quan họ. Trong tay nải của cụ những năm tháng ấy, không thể thiếu được những món đồ dùng để chơi Quan họ. Không đi chơi Quan họ được, nhưng mấy chị em hát với nhau. Mạch nguồn Quan họ vì thế cũng không thể đứt rời.

Năm 1957, khi tiếng súng đã bớt dần và câu Quan họ được cất vang trở lại, cụ Phụng được Viện Âm nhạc mời sang để thu âm các bài Quan họ dù mới chỉ 34 tuổi – điều không phải nghệ nhân cùng thời nào cũng vinh dự có được. Các liền anh, liền chị được mời đi khi ấy, chủ yếu là những nghệ nhân lớn tuổi, những bậc tiền bối, bậc cha chú của cụ Phụng. Những tài liệu ghi chép về cụ đã có từ những năm 1956 và hiện tại vẫn còn được anh Dương Đức Thắng lưu giữ tại “Phòng trưng bày Quan họ xưa và nay” tại Hoài Trung.

“Nhớ tiếc cái thời đẹp đẽ ấy nhưng đã xa lắm rồi”

Thấm thoát đã gần 100 năm, cụ Phụng được sống trong bầu không khí Quan họ, cụ hiểu hơn ai hết những tinh hoa của việc hát Quan họ. Cụ bảo, Quan họ là lối chơi cao sang, nghĩa tình, lịch lãm bậc nhất.

Thời điểm Dân ca Quan họ làm hồ sơ để được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể, cụ Phụng là một trong 25 liền anh, liền chị từng chơi Quan họ theo lề lối cũ (tức là chơi theo bọn). Tới nay, ở cái tuổi 102, chỉ còn lại một mình cụ là người từng chơi Quan họ thuở ấy. Tuổi cụ bây giờ đã cao, giọng ca cũng đã khô héo như sắc thu tàn, cụ vẫn “tiếc nhớ cái thời đẹp đẽ ấy nhưng đã xa xôi lắm rồi!”. Tiếc một điều là chẳng ai chơi Quan họ như xưa nữa, chỉ còn một mình cụ, rồi chẳng bao lâu nữa cũng phải về với cõi vĩnh hằng.